Βιβλιοθήκη

Τι και αν σημειώθηκαν κάποτε στο περιθώριο κάποιας σελίδας του σπουδαίου Κωστή Παλαμά. Ήρθε το πλήρωμα του χρόνου και αυτές οι αδέσποτες επισημάνσεις φωτίστηκαν. Κυρίως επειδή αμέσως κατέστη κατανοητό πως  οι διαπιστώσεις του σπουδαίου Έλληνα λογοτέχνη και κριτικού, θεωρούσαν τα πάντα μέσα από την αλήθεια, την ειδοποιό διαφορά που έκανε κάποτε τον Πολύβιο να ισχυριστεί πως δίχως αυτήν κάθε γραφή συνιστά ένα δίχως σημασία αφήγημα.

«Αγαπώ, συγκρίνω, κρίνω, Εγκατανασταίνω. Να οι σταθμοί της κριτικής. Να τα πατώματα που υψώνει. Θεμέλιο της η αγάπη. Για να βάλεις έναν άνθρωπο που στοχάζεται ή που ενεργεί, στη θέση που του πρέπει, ανάγκη ν’αρχίσεις βάζοντας πρώτα μέσα σου την αγάπη του ανθρώπου τούτου», γράφει ο Παλαμάς στο περιθώριο του πνεύματος του που αδυνατούσε να γεννήσει ακόμη και τότε, τα μικρά και τα ασήμαντα, δίνοντας όψη στα μεγάλα, σε μέτρα και σταθμά. Και ακριβώς είναι η αγάπη όλων όσων καταγράφεται η άποψη για το ελληνικό μυθιστόρημα και την πορεία του μες στο χρόνο. Ίσως αν έπεφτε στα χέρια του πρόσφατα χαμένου Μίλαν Κούντερα η μελέτη που επιμελείται ο Νάσος Βαγενάς, να άναβε μία από τις πιο ενδιαφέρουσες συζητήσεις. Για τη θέση του ρεαλισμού μες στο ελληνικό μυθιστόρημα των μέσων του 19ου αιώνα, μιας σκοτεινής και μετέωρης εποχής για τους Έλληνες, μες στην καρδιά μιας επανάστασης που γεννούσε λίγο λίγο σε έναν επώδυνο τοκετό μια ολοκαίνουρια, ελληνική δημοκρατία.

Έγκριτοι μελετητές καταθέτουν τις απόψεις τους στον συλλογικό τόμο «Από τον Λέανδρο στον Λουκή Λαρά. Μελέτες για την ελληνική πεζογραφία της περιόδου 1830 – 1880», με τα πρακτικά του συνεδρίου που διοργάνωσε το Ίδρυμα Γουλανδρή–Χορν να φωτίζουν μοναδικά τον βηματισμό της ελληνικής πεζογραφίας καθώς διαβαίνει τους σταθμούς της ωριμότητάς του. Από τη μυθιστορία, το romance των δυτικών με τις εξιδανικευμένες μορφές των αυτόχειρων ερωτευμένων ως το μυθιστόρημα με τους σπασμένους χαρακτήρες που προλειαίνουν το έδαφος για τον ρεαλισμό μιας άλλης εποχής. «Το Ινστιτούτο Μεσογειακών Σπουδών και το Ίδρυμα Γουλανδρή–Χορν» συνιστούν τους φορείς που αναδεικνύουν αυτή τη χρονική πτυχή στη διαμόρφωση της σύγχρονης πεζογραφίας, επιβεβαιώνοντας πως κάθε καινούρια γενιά κριτικών, πάντα υπό την αιγίδα σημαντικών, πνευματικών κέντρων, βρίσκει τον τρόπο να προβεί σε καίριες αναθεωρήσεις που μας πηγαίνουν κοντύτερα στην ανάγκη κάθε καιρού, στα χαρακτηριστικά και τις απατηλές του ψευδαισθήσεις. Το δυτικό πνεύμα αλλά και η σπασμωδική, λογοτεχνική κίνηση που παρατηρείται την περίοδο της μελέτης επιβάλλει έναν κόσμο ιδανικό, με θυελλώδεις έρωτες και μορφές που υψώνουν τον άνθρωπο σε ένα μέγεθος ιδανικό. Απέχουν ακόμη από τις αναπαραστάσεις της πραγματικής ζωής που σε μερικές δεκαετίες θα κερδίσει όλη την προσοχή που στερήθηκε. Ο ρομαντισμός κερδίζει στα σημεία, που μεταβάλλεται σε αντικείμενο ηθικών διαστάσεων και ντύνεται το ιδιαίτερο ένδυμα κάθε εθνικής λογοτεχνίας. Ο Κοραής φιλοδοξεί να το προσαρμόσει στην ηθική χρεία ετούτου του τόπου, αφήνοντας κατά μέρος τις αισχρολογίες και τις περιπτύξεις για πράγματα υψηλότερα. Η Πάπισσα Ιωάννα έστω και κρυπτικά θα επαληθεύσει τον βηματισμό. Κανείς όμως δεν μπορεί να σταθεί εμπόδιο στο ρεύμα του καιρού που γονιμοποιεί την ελληνική λογοτεχνία με έναν από τους ιδιαίτερους σταθμούς της, αυτούς που θα γεννήσουν αργότερα ένα εγχώριο, υβριδικό μοντέλο του νεοελληνικού διηγήματος, κατάμεστου από τις αντιφάσεις της ζωής , από προσωπικότητες που προχωρούν προς το ιδανικό και άλλοτε με αντί ήρωες όπως εκείνος ο θείος χαρακτήρας του μεγάλου Σκαρίμπα.

Στην μελέτη περιλαμβάνονται οι τοποθετήσεις σημαντικών ερευνητών. Αλέξης Πολίτης, Βίκυ Πάτσιου, Κυριάκος Ντελόπουλος και φυσικά ο Μάριο Βίττι, αυτός ο σπουδαίος Ελληνιστής που η ακόμη και η απουσία του θα σταθεί μια δύναμη προς την κατεύθυνση της μελέτης, της επαναδιατύπωσης και της ευθείας με επιχειρήματα, αμφισβήτησης όλων των ιερών που κληροδοτήθηκαν στη γενιά μας. Ανάμεσα στον ρομαντισμό, την επιστολογραφία, τις αγγελίες και την πρώιμη δημοσιογραφία η γλώσσα αρχίζει να μεταβάλλεται σε ένα πολύτιμο εργαλείο, αντικείμενο διαρκούς επεξεργασίας. Οι προσμίξεις του δυτικού πνεύματος θα επηρεάσουν τη θεματολογία, όμως την ίδια στιγμή η γλώσσα καλείται να εφεύρει και πάλι έναν εαυτό κατάλληλο για τον νέο αιώνα που αναμένεται καταιγιστικός σφραγίζοντας κάθε τι παλιό, επιταχύνοντας επικίνδυνα – τώρα το ξέρουμε πια.

Λίγο πριν η καινούρια χρονιά κάνει τα πρώτα της βήματα, το Artocore επανέρχεται με βιβλία καινούρια μα ποτέ παλιά. Όπως η μελέτη που επιμελείται ο Νάσος Βαγενάς, γεμάτη αλήθειες που οφείλουμε, μελετητές και μη, να ξανακοιτάξουμε και να ξαναψάξουμε. Να μην τις κρατούμε είδωλα για χαζά προσκυνήματα, να είναι σκοπός μας η τέχνη που βρίσκει έναν καινούριο τρόπο να συσχετιστεί με ότι έχει απομείνει από την φαντασία τούτης εδώ της εποχής. Η μελέτη αυτή ανοίγει ακόμη έναν κύκλο σημειωμάτων που δεν έχουν σκοπό να αποτιμήσουν αλλά γυρεύουν μες σε κάθε λογοτέχνημα, σε κάθε δοκίμιο και κάθε μαρτυρία την ειδική θέση εκείνου που το ‘γραψε μα και κάτι περισσότερο. Εκείνο το «καλό» που άλλοι το’παν «ομορφιά» και το ονειρεύτηκαν μια ολόκληρη ζωή ή απλά και μόνο αφορμές για περαιτέρω μελέτες και συναντήσεις με εκείνο το παλιό που αποκτά μια άλλη γοητεία τώρα πια.

 Από τον έρωτα τον τελειωτικό δυο παράφορων νέων ως τον έρωτα της χίμαιρας, είναι ο ίδιος δρόμος του ρομαντισμού, το ίδιο μυθιστόρημα υπάκουο πάντα στην ακούσια ανάγκη. Μια εποχή ελάσσονα που ετοίμαζε άλλες κορυφές. Τα μυθιστορήματα που φωτίζει αυτή η έρευνα αξίζουν όλη την προσοχή μας και το ενδιαφέρον μας, επειδή και εκείνα γράφονται σε μια εποχή γεμάτη ταπεινώσεις, δοκιμασίες, πίκρες, απώλειες και κακουχίες. Και κάτι μαρτυρούν για το ανθρώπινο πνεύμα που μες σε κάθε καιρό γυρεύει την ομορφιά, θυμάστε; Μελέτες όπως και αυτοί μας γοητεύουν και μας φέρνουν σε επαφή με κείμενα λησμονημένα προτού η γλώσσα βρει τον εαυτό της και συναντηθεί τελικά με τη ζωή που φλέγεται, που κλωτσά, που αγανακτεί, που χάνεται και γελάει.

«Από τον Λέανδρο στον Λουκή Λαρά, Μελέτες για την πεζογραφία της περιόδου 1830-1880» σε επιμέλεια Νάσου Βαγενά. Με αφορμή την από καρδιάς ευχή για μια καλή χρονιά, ας σταθούμε με σεβασμό και ενδιαφέρον στις καινούριες μελέτες που ιχνηλατούν όλους τους σταθμούς της νεοελληνικής λογοτεχνίας και μας επιτρέπουν να νιώσουμε βαθύτερα τα έργα και τις εποχές, τη γλώσσα μας την ίδια καθώς φθάνει ως εμάς, με την ευθύνη μας ακέραια. Κάπως έτσι μια μελέτη θα αποτιμήσει και εμάς έπειτα από χρόνια, με την ευθύνη μας ακέραια, τη δική μας ευθύνη για την σε βάθος μελέτη, από όποια θέση και αν γυρεύουμε να νιώσουμε τις συγκινήσεις της τέχνης.

Καλή χρονιά σε όλους.