Ο Τιμ Μπάρτον υπήρξε σεσημασμένα και αδιαμφισβήτητα cool για τουλάχιστον μια γεμάτη δεκαπενταετία. Γιατί είχε καλό σημάδι και στόχευε όχι στην καρδιά των παραμυθιών που έφτιαχνε, αλλά στο περιθώριό τους. Γιατί οι ταινίες του μιλούσαν για αλλόκοτα παιδιά, για λοξοδρομημένες ευτυχίες και μειονοτικές ευαισθησίες. Γιατί το ύφος του διακατεχόταν από μια συνεπή αισθητική, η οποία ήταν πάντα επιμελώς στολισμένη, αλλά όχι υπέρογκα φορτωμένη. Γιατί προσπαθούσε να φανεί σοβαρός, χωρίς όμως να καταστρέφει την πλάκα του παραμυθιού. Γιατί έκανε ταινία για τη ζωή του, σχεδόν επίσημα ανακηρυγμένου χειρότερου σκηνοθέτη στην ιστορία του σινεμά, Εντ Γουντ. Γιατί ήταν παντρεμένος με την Έλενα Μπόναμ Κάρτερ. Γιατί κατά πάσα πιθανότητα μας έπειθε να ξεγελάσουμε οικειοθελώς τους εαυτούς μας, πιστεύοντας πως είναι λίγο μεγαλύτερος σκηνοθέτης απ’ όσο ήταν στην πραγματικότητα.
Aureliano Buendia
Η επίδραση της γνώσης πως μια «αληθινή» ιστορία κρύβεται πίσω από μία ταινία δρα πάντοτε ύπουλα και παρασκηνιακά και επηρεάζει την κρίση μας. Έστω ελαφρά και ανεπαίσθητα, έστω κι αν δεν το παραδεχόμαστε ευθέως και άμεσα. Αφαιρούμαστε και λησμονούμε πολλά. Λησμονούμε πως αυτό που βλέπουμε στο πανί δεν είναι ποτέ αλήθεια. Λησμονούμε πως δεν υπάρχει ακριβώς μία αλήθεια προς διήγηση σε κάθε ιστορία. Λησμονούμε πως μια ταινία (πρέπει να) είναι πολλά περισσότερα από το ξεδίπλωμα μιας, γενικά κι αόριστα, ιστορίας. Λησμονούμε πρωτίστως πως όλα τα γεγονότα είναι ετυμολογικά ανόητα. Το όποιο νόημα το προσδίδουμε εμείς.
Ο «Θαυμαστός καινούργιος κόσμος» του Άλντους Χάξλεϋ γράφτηκε το 1931 και εκδόθηκε ένα χρόνο αργότερα. Ο τίτλος του μυθιστορήματος προέρχεται από την «Τρικυμία» του Σαίξπηρ και πιο συγκεκριμένα, από την τέταρτη πράξη και το σημείο στο οποίο η Μιράντα αναφωνεί: “O wonder! How many godly creatures are there here! How beauteous mankind is! O brave new world, That has such people in't”. Πολύ συχνά αναφέρεται πως ο Χάξλεϋ είναι αυτός που προσέδωσε ειρωνική χροιά στις συγκεκριμένες λέξεις, αλλά μάλλον πιο ακριβές είναι το ότι πήρε σχεδόν αυτούσια την ειρωνική χροιά της σαιξπηρικής αναφοράς και την τοποθέτησε στον τίτλο του βιβλίου του. Η Μιράντα αφενός μεν εκπλήσσεται που επιτέλους αντικρίζει άλλους ανθρώπους, αφετέρου δε αυτό που βλέπουν τα μάτια της δεν είναι ακριβώς μια πολλά υποσχόμενη αφρόκρεμα του ανθρώπινου είδους…
Αν ανοίξετε κάποιο λεξικό της νεοελληνικής γλώσσας και αναζητήσετε το λήμμα «δυστοπία», θα συναντήσετε, περίπου, τον ακόλουθο ορισμό. Η λογοτεχνική ή εν γένει καλλιτεχνική παρουσίαση μιας μελλοντικής κοινωνίας ή ενός μελλοντικού κόσμου, όπου κυριαρχεί η δυστυχία και η απαισιοδοξία. Η λέξη προκύπτει ετυμολογικά από το πρόθεμα δυσ- και τη λέξη –τόπος. Η ίδια η λέξη συνιστά γλωσσικό δάνειο από την αγγλική γλώσσα, παρόλο που οι αρχικές της ρίζες είναι ελληνικές. Η δυστοπία λογίζεται ως το αντίβαρο της ουτοπίας, ένα τρόπον τινά διαλεκτικό της αντίθετο. Η ουτοπία είχε βρει τη θέση της στον χάρτη της λογοτεχνίας το 1516, όταν ο σερ Τόμας Μορ συνέγραψε το έργο «Περί της καλλίστης δημοκρατίας, της ευρισκόμενης επί της νέας νήσου Ουτοπίας». Η Ουτοπία δεν είναι λοιπόν ένας τόπος ανύπαρκτος, άλλα ένας τόπος που περιμένει να ανακαλυφθεί.
Η Άννα μεγαλώνει ήσυχα, βαρετά, υπάκουα, θανατερά, σε ένα καθολικό μοναστήρι της κομμουνιστικής Πολωνίας των αρχών της δεκαετίας του ’60. Λίγες μέρες πριν πάρει τους όρκους αγνότητας, θα λάβει μία ειδοποίηση προκειμένου να συναντήσει τη μόνα ζώσα συγγενή της, μία θεία ονόματι Γουάντα. Η Άννα θα βγει για πρώτη φορά στον έξω κόσμο και θα συναντήσει το ακριβές αντίθετο της δικής της περσόνας. Ένα άβγαλτο κορίτσι, γεμάτο καταπιεστική αγνότητα που σιγοκαίει μέσα της, έτοιμο να εκραγεί, αναζητώντας ολίγη γεύση από ζωή. Μία γυναίκα σημαδεμένη από τις ψυχολογικές ουλές και τις καταχρήσεις, γεμάτη κυνισμό, τύψεις και πίκρα, έτοιμη να σβήσει, μην αντέχοντας άλλο να είναι η φλόγα που τρεμοπαίζει σε ένα λιωμένο κερί. Οι δυο τους θα ξεκινήσουν ένα ταξίδι με προορισμό τη γνώση. Τη γνώση εκείνη που βασανίζει και πονά. Η Άννα θα μάθει πως δεν είναι η Άννα. Θα μάθει πως είναι η Ίντα.
1971, Μπέλφαστ, Βόρεια Ιρλανδία. Τα ληξιαρχικά στοιχεία της ταινίας που μας δίνουν το στίγμα και μας προϊδεάζουν για τη συνέχεια. Εμφύλιος σπαραγμός μεταξύ Καθολικών και Προτεσταντών. Παραστρατιωτικές ομάδες από αμφότερα τα στρατόπεδα. Διπλής ταυτότητας κατάσκοποι και πράκτορες. Ο στρατός της εγγυήτριας δύναμης και «προστάτιδας» Αγγλίας που εγγυάται και προστατεύει το χάος. Εξωτερικές συνθήκες συνεχούς βίας και έντασης. Εσωτερικές συνθήκες που προσαρμόζονται στις εξωτερικές. Ένας νεαρός Άγγλος στρατιώτης των ειδικών δυνάμεων, ο οποίος έχει βρεθεί σε αυτόν τον κακό χαμό για λόγους επί της ουσίας μισθοφορικούς.
Ο Άρης Αλεξάνδρου (αληθινό επώνυμο, Βασιλειάδης) γεννήθηκε το 1922 στο Λένινγκραντ (Αγία Πετρούπολη) και πέθανε το 1978 στο Παρίσι. Διετέλεσε 3 χρόνια εξόριστος (1948-1951) στον Μούδρο, στη Μακρόνησο και στον Άγιο Ευστράτιο, ενώ μεταξύ 1952 και 1958 ήταν έγκλειστος σε φυλακές, καταδικασθείς ως ανυπότακτος. Η ιδιότητα που συνόδευσε τον Αλεξάνδρου καθόλη του τη ζωή ήταν αυτή του διαπρεπούς μεταφραστή, με ειδίκευση στη μετάφραση έργων της ρώσικης γραμματείας (Ντοστογιέφσκι, Τολστόι, κ.α.). Παράλληλα, συνέγραψε τις ποιητικές συλλογές «Ακόμα τούτη η άνοιξη» (1946), «Άγονος γραμμή» (1952) και «Ευθύτης οδών» (1959). Όλα τα παραπάνω θεωρούνται δευτερεύοντα μπροστά στο ένα και μοναδικό του μυθιστορηματικό πόνημα, «Το κιβώτιο», το οποίο εκδίδεται το 1972, μετά από 7 χρόνια συγγραφής. Ένα κιβώτιο που περιέχει εν τέλει μονάχα αέρα κοπανιστό, αλλά είναι τόσο πλήρες και περιεκτικό από νοήματα, που όταν το ανοίξεις, το μόνο που μπορείς να κάνεις είναι να κοιτάς αποσβολωμένος.
«Φαντάζομαι να της ανοίγω διάπλατα το κεφάλι. Να ξετυλίγω το νήμα του μυαλού της. Προσπαθώντας να βρω απαντήσεις.» Αυτά είναι σε ελεύθερη μετάφραση περίπου τα μισά από τα εναρκτήρια, εκτός οθόνης, λόγια του Νικ Νταν (του Μπεν Άφλεκ δηλαδή). Λόγια που ψάχνουν απαντήσεις σε κάποια άλυτα ερωτήματα που μόλις έχουν τεθεί. Τι σκεφτόμαστε; Τι νιώθουμε; Γιατί πληγώνουμε ο ένας τον άλλο; Όσο ακούμε αυτά τα λόγια, εντός οθόνης βλέπουμε ένα ξανθό γυναικείο κεφάλι (της Ρόζαμουντ Πάικ) που αναπαυόταν σε ένα μαξιλάρι να γυρνά κάπως απότομα προς το μέρος μας. Το έχει ξυπνήσει ένα χάδι, αλλά το βλέμμα δεν είναι τρυφερό. Είναι βαθύ και λίγο τρομακτικό.
Το «Αμερικάνικο Ειδύλλιο» εκδόθηκε το 1997 και έναν χρόνο αργότερα, τιμήθηκε με το Βραβείο Πούλιτζερ. Για την σκιαγράφηση του πορτρέτου του βασικού χαρακτήρα του βιβλίου, του «Σουηδού» Seymour Levov, ο Φίλιπ Ροθ άντλησε έμπνευση από την αληθινή περσόνα του Seymour Masin. Γεννημένος δεκατρία χρόνια νωρίτερα από τον Ροθ, ο Masin υπήρξε αθλητής – φαινόμενο του γυμνασίου του Weequahic, του οποίου μαθητής υπήρξε και ο διάσημος συγγραφέας. Αφηγητής του δράματος του «Σουηδού» είναι το alter ego του συγγραφέα, ο Νέιθαν Ζούκερμαν, στην έκτη κατά χρονολογική σειρά εμφάνισή του (εννέα στο σύνολο) σε μυθιστόρημα του Ροθ.
Το προαιώνιο μπρα-ντε-φερ μεταξύ ενός οποιουδήποτε λογοτεχνικού μυθιστορήματος και της κινηματογραφικής του μεταφοράς οφείλουμε μάλλον όλοι να ομολογήσουμε πως είναι ντέρμπι μονάχα στα χαρτιά. Το εγχειρίδιο των καλών τρόπων του κάθε φιλότεχνου που διαλαλεί τη γνώμη του έχει επιβάλει ξεκάθαρους κανόνες. Η τελική επικράτηση του βιβλίου είναι κάτι σαν άγραφος απαράβατος νόμος, κάτι σαν εθιμικό δίκαιο. Εν τέλει, όσοι θέτουμε το ερώτημα «η ταινία ή το βιβλίο;» και ανεξαρτήτως της (συνήθως προβλέψιμης) απάντησής μας, λησμονούμε ένα βασικό αξίωμα που είχαμε κάποτε διδαχτεί στο δημοτικό. Τα μήλα και τα πορτοκάλια οφείλουν να ακολουθούν ξεχωριστούς δρόμους στη ζωή. Πρέπει πάντα να έχουμε κατά νου πως μιλάμε για δύο διακριτές καλλιτεχνικές δημιουργίες, τις οποίες αφενός μεν μπορούμε να τοποθετήσουμε σε ένα συγκριτικό άξονα, αφετέρου δε είναι καλή ιδέα να θυμόμαστε πως οι πορείες τους είναι μεν κοντινές αλλά όχι εφαπτόμενες.