Λόγος + Τέχνη

Τον τελευταίο καιρό είναι επώδυνο να παρακολουθεί κανείς τα γεγονότα ανά τον κόσμο. Εδώ και δύο χρόνια παρακολουθούμε σε ζωντανή μετάδοση (και με απόλυτη σιωπή και συνενοχή από τα κράτη της Δύσης κυρίως) τη γενοκτονία του Παλαιστινιακού λαού στη Γάζα από το Ισραήλ∙ παρακολουθούμε το Ισραήλ να λειτουργεί σαν κράτος-τρομοκράτης στην περιοχή της Μέσης Ανατολής βομβαρδίζοντας κράτη και ξεκινώντας πολέμους στην περιοχή (όπως έγινε με το Ιράν και γίνεται με το Λίβανο και τη Συρία και την Υεμένη)∙ παρακολουθούμε μια σειρά από σοβαρότατες και φριχτές ανθρωπιστικές κρίσεις που αφορούν κυρίως κράτη του λεγόμενου παγκόσμιου Νότου (βλ. περιοχή του Σουδάν, για παράδειγμα)∙ παρακολουθούμε τη διεθνή άνοδο της ακροδεξιάς και του νεοφασισμού, καθώς και την επικράτηση όλο και εντονότερα της αυταρχικότητας εντός των κρατών, με ταυτόχρονη υποχώρηση των δικαιωμάτων και των ελευθεριών (βλ. ΛΟΑΤΚΙ+, φεμινισμός, ελευθερία της έκφρασης και του συνέρχεσθαι) σε μια σειρά χωρών και ιδίως σε ΗΠΑ και Ευρώπη∙ παρακολουθούμε μια ολοένα και πιο εύθραυστη γεωπολιτική και οικονομική ισορροπία, με συσσώρευση του πλούτου στα χέρια μιας πολύ μικρής ελίτ, ραγδαία επιδείνωση της θέσης των μεσαίων και κατώτερων στρωμάτων, και με πολύ έντονα σημάδια μια επερχόμενης (αν όχι ήδη εκδηλούμενης) οικονομικής κρίσης∙ παρακολουθούμε την συνεχιζόμενη περιβαλλοντική κρίση/κατάρρευση και την –αδιανόητη– απουσία οποιασδήποτε σοβαρής συζήτησης γύρω από την αποτελεσματική αντιμετώπιση της κρίσης και την λήψη μέτρων∙ και κυρίως και πάνω απ’ όλα, παρακολουθούμε την σχεδόν επιβεβλημένη σιωπή σχετικά με πιθανές εναλλακτικές προτάσεις για ριζική αλλαγή του τρόπου με τον οποίο οργανώνεται και ζει η ανθρωπότητα, με αποτέλεσμα την αναπαραγωγή του ίδιου σχεδόν κοινωνικοοικονομικού μοντέλου (βλ. καπιταλισμός) με τις ίδιες αρπακτικές και καταστροφικές λογικές (συσσώρευση και πολλαπλασιασμός κερδών, εκμετάλλευση/εξάντληση πόρων, κρατών και ανθρώπων, εμμονή με την έννοια της ανάπτυξης πάση θυσία, εμμονή σε άνισες σχέσεις παγκόσμιου κέντρου και παγκόσμιας περιφέρειας κτλ.). Με λίγα λόγια, ο κόσμος φαίνεται σαν να είναι παγωμένος, καταδικασμένος σε ένα σπιράλ διαρκών και επιδεινούμενων καταστροφών παντός είδους, με απουσία οποιασδήποτε συζήτησης για καινούργια οράματα και ανατροπή των εκμεταλλευτικών συστημάτων, και με ταυτόχρονη μαζική άνοδο αντιδραστικών και φασιζουσών δυνάμεων και πρακτικών παντού με κύρια χαρακτηριστικά την επιλογή απ-ανθρωποποίησης του Άλλου και την εφαρμογή μιας βίαιης πολιτικής που αγγίζει συχνά τον τομέα της βιο-πολιτικής με τη στοχοποίηση της ζωής και του σώματος (βλ. γενοκτονίες, θανατοπολιτική στο μεταναστευτικό, σκληρή αστυνομική και κρατική βία, πόλεμος και εκφοβισμός μέσω πολεμικών μέσων).

Με όλα αυτά τα τρομακτικά στοιχεία κατά νου, και με μόνη σκέψη και αγωνία το πώς θα μπορέσουμε να κατανοήσουμε αλλά και να απεγκλωβιστούμε από αυτή την εφιαλτική κατάσταση, θέλησα να καταθέσω εδώ μια σειρά από προτάσεις βιβλίων που –το καθένα από τη δική του ιδιαίτερη θέση και προοπτική– έχουν να πουν κάτι για τον κόσμο μας και για την «αδυναμία» μας να σκεφτούμε δημιουργικά και εναλλακτικά για το μέλλον μας. Θα ξεκινήσω από δύο «αγγλόφωνες» προτάσεις για όσους μπορούν να έχουν πρόσβαση σε αυτές τις πηγές – με τη μία ωστόσο να είναι βέβαιο εκτός απροόπτου ότι θα εκδοθεί κάποια στιγμή και στα ελληνικά. Το πρώτο εξ αυτών των προτάσεων είναι το βιβλίο του Richard Seymour, “Disaster Nationalism: The Fall of Liberal Civilization” (εκδ. Verso, 2024). Σε αυτό ο συγγραφέας εμβαθύνει σε μια σειρά από ζητήματα και κρίσεις που αντιμετωπίζει η ανθρωπότητα: από το θέμα των incel, μέχρι τα ζητήματα του Brexit, της εθνοτικής βίας στην Ινδία του Μόντι, αλλά και της μακροχρόνιας γενοκτονικής πολιτικής του Ισραήλ έναντι των Παλαιστινίων. Κύρια μέριμνα του Seymour είναι να εμβαθύνει στο πρόβλημα της ανόδου του αυταρχισμού και του εθνικισμού σε συνθήκες κρίσης, αλλά και στην αγαστή συνύπαρξη/«συνεργασία» αυτών των δυνάμεων με το καπιταλιστικό οικονομικοπολιτικό σύστημα. Ταυτόχρονα, προσπαθεί να επισημάνει ως βασική παράμετρο της επιτυχίας του σύγχρονου αυταρχισμού την επιτυχή εκμετάλλευση των συσσωρευμένων ψυχολογικών πιέσεων και της απουσίας νοήματος που βιώνουν οι κοινότητες (ενώ την ίδια ώρα εκλείπουν εναλλακτικές από το αριστερό και φιλελεύθερο φάσμα της πολιτικής σκηνής). Αυτή είναι και η επιτυχία του Seymour: κατορθώνει να καταθέσει μια θεωρητική πρόταση η οποία δεν αρκείται απλώς στο να διακρίνει παθογένειες αλλά προσεγγίζει ολιστικά το θέμα και ανάγει το πρόβλημα στην αδυναμία κατασκευής κοινού νοήματος και οράματος σε μια εποχή που το κοινωνικοοικονομικό σύστημα επιβάλλει τρομερές στερήσεις στο μεγαλύτερο μέρος του πληθυσμού. Σε μια παρόμοιας λογικής και φιλοσοφίας προσέγγιση κινείται και η δεύτερη πρόταση, η οποία αναμένω ότι θα βρει σύντομα το δρόμο της και σε έκδοση που να απευθύνεται στο ελληνόφωνο κοινό: “Doppelganger: A Trip into the Mirrorworld” από τη Naomi Klein (Penguin Books, 2024). Η σπουδαία δημοσιογράφος και διανοούμενη Naomi Klein (κυρίως γνωστή στην Ελλάδα για το «Δόγμα του Σοκ», αλλά και για τα υπόλοιπα βιβλία της με τα οποία πραγματοποιεί σφοδρή κριτική στο σύγχρονο παγκόσμιο πολιτικο-οικονομικό σύστημα) σε αυτό της το βιβλίο στρέφει την προσοχή της στον ψηφιακό κόσμο και το πρόσωπο της «σωσία» της, της Naomi Wolf (μιας συγγραφέα η οποία ξεκίνησε ως προοδευτική φεμινίστρια για να καταλήξει σε ακροδεξιά εκφραστή ακραίων και συνωμοσιολογικών), με την οποία πολλοί κατέληξαν να τη συγχέουν στην πραγματικότητα. Με αφορμή, λοιπόν, το ενδιαφέρον για τη σωσία της, η Klein στήνει μια αφήγηση η οποία βυθίζεται στο ψηφιακό σύμπαν και στα δίκτυα που διακινούνται θεωρίες συνωμοσίες για τα πάντα. Με αυτό τον τρόπο, προσπαθεί να διακρίνει τι σημαίνει στ’ αλήθεια να αναπτύσσεται μια τέτοια θεωρία συνωμοσίας, και ποιες πραγματικές ανησυχίες και ανάγκες εκμεταλλεύεται και παραμορφώνει. Χαρτογραφώντας τη λογική των συνωμοσιολόγων και τα αίτια και τις επιδιώξεις που συνδέονται με παρόμοιες τακτικές, η συγγραφέας στοχεύει να παραθέσει μια διάγνωση για μια σειρά ζητημάτων και προβλημάτων που προκύπτουν στις παρούσες κοινωνικοπολιτικές συνθήκες, να εξηγήσει τι ακριβώς είναι σαγηνευτικό αλλά και αποτελεσματικό στις ακραίες θεωρίες, αλλά και να προτείνει τρόπους στα πιο προοδευτικά και ριζοσπαστικά κοινωνικά κινήματα ώστε συνειδητοποιήσουν γιατί διογκώνεται η άκρα, «ψεκασμένη» δεξιά, γιατί τα ίδια αποτυγχάνουν αλλά και πώς μπορούν να καταπολεμήσουν παρόμοια παραμορφωτικά είδωλα.

Τα δύο αυτά βιβλία είναι δύο εξαιρετικά έργα που κυκλοφόρησαν πρόσφατα και προσφέρουν μια μοναδική, εξαιρετικά διαυγή και ευφυή ματιά στο σύγχρονο κόσμο, με πολύ πλούσιο υλικό τεκμηρίωσης αλλά και με θεωρητική ευαισθησία – και κυρίως χωρίς διάθεση να επιμείνουν σε μια μονοδιάστατη εξήγηση του κόσμου μας (χωρίς, παραδείγματος χάρη, να επιμένουν σε μια οικονομιστική εξήγηση των πάντων). Στο ίδιο μήκος κύματος και στην ίδια διάθεση αποκωδικοποίησης του παρόντος –αν και με λιγότερο πάθος και «πολεμική» στόχευση, με λιγότερη διάθεση στράτευσης σε κάποιο πολιτικό σκοπό, με περισσότερο ουδέτερο και «ακαδημαϊκό» ύφος– κινείται και το βιβλίο του Andreas Reckwitz «Το τέλος των ψευδαισθήσεων – Πολιτική, οικονομία και κουλτούρα στην ύστερη νεωτερικότητα»  (Εκδ. Αλεξάνδρεια, 2023). Καθαρά κοινωνιολογικού χαρακτήρα, το «Τέλος των ψευδαισθήσεων»  προσπαθεί να ανιχνεύσει τις αλλαγές στις σύγχρονες κοινωνίες, πραγματοποιώντας αυτό που ο Reckwitz αποκαλείτ κοινωνιο-ανάλυση (κατά τα πρότυπα της ψυχανάλυσης), με σκοπό να ανιχνεύσει τις βασικές τάσεις των μεταμορφώσεων του ύστερου καπιταλισμού. Η σημαντική συνεισφορά του συγγραφέα εδώ είναι η προσπάθεια ανάδειξης και κατανόησης των πιέσεων που υφίστανται οι κοινωνίες και κυρίως η τάση για κοινωνίες ακραίας πόλωσης. Κάνοντας χρήση δεδομένων και θεωρητικών πλαισίων που αφορούν την οικονομία, την κοινωνία και την πολιτική, αλλά και τον τομέα του πολιτισμού και της ευρύτερης κουλτούρας, αναδεικνύονται ως σημαίνουσες τάσεις του σήμερα: η αύξηση του χάσματος μεταξύ των κερδισμένων μιας μικρής ελίτ και των χαμένων∙ η εμφάνιση καινούργιων μεσαίων και κατώτερων τάξεων και η οπισθοχώρηση της παλαιάς (μεσο)αστικής τάξης∙ η μεγάλη πόλωση ανάμεσα στη διάθεση για περαιτέρω κλείσιμο σε πολιτισμικά εθνικά στεγανά και εχθρότητα προς το Άλλο εν αντιθέσει προς τη διάθεση για κοσμοπολιτισμό και υβριδικότητα με στόχο την αυτοπραγμάτωση ∙ η σταθερή πορεία προς έναν καπιταλισμό βασισμένο στη γνώση και την εξειδίκευση και προς μια κοινωνία που εκτιμά και πριμοδοτεί την έννοια του μοναδικού, του εξαίρετου, αυτού που ξεφεύγει από το καθιερωμένο και την κοινή συνισταμένη των πολλών. Χαρτογραφώντας με αυτόν τον τρόπο την σύγχρονη πραγματικότητα, ο συγγραφέας επιχειρεί να παραδώσει στο αναγνωστικό κοινό (κυρίως στο πιο εξειδικευμένο και οικείο με κοινωνιολογικές αναλύσεις) μια σειρά εργαλείων και διαγνώσεων που θα φωτίσουν τις εξελίξεις και διακυβεύματα στην εποχή του ύστερου καπιταλισμού

Κι αν τα προαναφερθέντα βιβλία επιμένουν στο παρόν και προσπαθούν να το ερμηνεύσουν, το αμέσως επόμενο αναφέρεται στο απώτατο παρελθόν της ανθρωπότητας, αλλά με έναν τρόπο που αυτό το παρελθόν να «αντανακλάται» και να προκαλεί καίρια ερωτήματα για το παρόν. Πρόκειται για μια πρόσφατη κυκλοφορία στα ελληνικά: είναι το βιβλίο του ανθρωπολόγου David Graeber και του αρχαιολόγου David Wengrow, «Η αυγή των πάντων – Μια καινούρια ιστορία της ανθρωπότητας», από τις εκδόσεις Διόπτρα. Καταρρίπτοντας τον μύθο ότι οι όλες οι ανθρώπινες κοινωνίες εξελίχθηκαν από απλοϊκές ομάδες τροφοσυλλεκτών σε πολύπλοκα και ιεραρχικά κράτη που θυσίασαν τις ελευθερίες και τη δημοκρατικότητα για να πετύχουν καλύτερη διακυβέρνηση, η «Αυγή των πάντων»  ανοίγει έναν ευρύ ορίζοντα σχετικά με τα πολλαπλά παρελθόντα της ανθρωπότητας. Μέσα από την παρουσίαση ενός τεράστιου όγκου πρωτογενούς υλικού από αρχαιολογικές και ανθρωπολογικές έρευνες οι οποίες αφορούν πολλές διαφορετικές εποχές και διαφορετικές κοινότητες (από την Εποχή των Παγετώνων, τους πολιτισμούς των Πρώτων Εθνών της Βόρειας Αμερικής, τους προκολομβιανούς πολιτισμούς της Κεντρικής και Νότιας Αμερικής, μέχρι και τους αρχαίους πολιτισμούς της Μεσοποταμίας και της Αιγύπτου, την Κίνα και την Ιαπωνία, αλλά και την Μινωική Κρήτη), οι δύο συγγραφείς αποδεικνύουν πόσο αστήρικτες, ατεκμηρίωτες και προκατειλημμένες υπήρξαν οι μέχρι πρόσφατα αδιαμφισβήτητες επιστημονικές αφηγήσεις που παρουσίαζαν την εξέλιξη της ανθρωπότητας ως κάτι μονοδιάστατο που ξεκίνησε με τη φάση «αγνών αγρίων» κυνηγών και τροφοσυλλεκτών για να καταλήξει -για λόγους ανάγκης και αποτελεσματικότητας- σε πιο περίπλοκα γραφειοκρατικά συστήματα πολυπληθών και ιεραρχικά δομημένων αυτοκρατοριών (με αποκορύφωμα φυσικά τα πεφωτισμένα και ανεπτυγμένα ιεραρχικά συστήματα και κράτη της καπιταλιστικής Ευρώπης). Αντίθετα, με ένα τρομερά επιμελή και τεκμηριωμένο τρόπο που προκαλεί δέος, οι συγγραφείς καταφέρνουν να αναδείξουν το πολύ μεγάλο φάσμα των τρόπων με τους οποίους οι ανθρώπινες κοινωνίες έχουν ανέκαθεν δομηθεί. Οι συγγραφείς υπογραμμίζουν ότι δεν υπάρχει καμιά τελεολογία ή αιτιότητα, κανένας απολύτως συσχετισμός μεταξύ του μεγέθους μιας κοινωνίας και του βαθμού αυταρχικότητας ή γραφειοκρατίας, υπενθυμίζοντας διαρκώς ότι διαφορετικές κοινωνίες επέλεξαν άλλοτε να είναι πιο αυταρχικές και άλλοτε πιο δημοκρατικές και εξισωτικές, χωρίς αυτό να επηρεάζει το πόσο επιτυχημένα και ορθολογικά διαχειρίζονται τους πόρους τους ή πόσο μεγαλοπρεπής είναι ο πολιτισμός της. Χάρη σε αυτό το ογκώδες έργο που προκαλεί δέος, οι δύο συγγραφείς καταλήγουν σε ένα εξαιρετικό συμπέρασμα: τα παρελθόντα της ανθρωπότητας είναι πολλαπλά, οι τρόποι που οι άνθρωποι έχουν επιλέξει να οργανώνουν τις κοινωνίας τους είναι πολλαπλοί (με πάρα πολλές αλλαγές, προόδους και οπισθοδρομήσεις ανά τους αιώνες) και δεν μπορούν σε καμία περίπτωση να συμπυκνωθούν σε μια θεωρία. Και αυτό είναι το σπουδαιότερο μάθημα που παραδίδουν: ο άνθρωπος είναι ένα εξαιρετικά περίπλοκο ον που πάντοτε μπορούσε να πλάθει πολλαπλά παρόντα και μέλλοντα, να σχεδιάζει και να υλοποιεί κοινωνίες με διαφορετικά χαρακτηριστικά, πράγμα που σημαίνει ότι και το παρόν του και το μέλλον του δεν είναι νομοτελειακά τετελεσμένα αλλά μπορούν να πάρουν πολλές και επιτυχημένες μορφές, πέρα από τις έτοιμες λύσεις που φαίνεται να τις καταδικάζει το παρόν σύστημα.

Και θα κλείσω αυτή τη σειρά προτάσεων με ένα ακόμη βιβλίο το οποίο αυτή τη φορά αναφέρεται περισσότερο στο μέλλον και σε ένα κάποιο όραμα που μπορεί να έχει η ανθρωπότητα. Και αυτό το βιβλίο είναι μια πρόταση από την αγγλόφωνη βιβλιογραφία∙ ωστόσο αξίζει όποιος ενδιαφέρεται και μπορεί να έχει πρόσβαση να το ξεφυλλίσει. Πρόκειται για το βιβλίο “Less is More: How Degrowth Will Save the World” (Penguin Random House, 2020) του οικονομικού ανθρωπολόγου Jason Hickel. Ο Hickel στρέφει την προσοχή του στο πιο υπαρξιακό ίσως πρόβλημα της ανθρωπότητας αυτή τη στιγμή (αυτό το οποίο αρεσκόμαστε να ξεχνούμε και να κρύβουμε κάτω από το χαλί), την περιβαλλοντική κρίση. Κάνοντας μια λεπτομερή καταγραφή των φαινομένων οικολογικής κρίσης και κατάρρευσης που βιώνουμε, ο συγγραφέας επιχειρεί να επισημάνει τη βαθύτερη αιτία όλων αυτών των προβλημάτων. Δηλώνει εμφατικά ότι η δύναμη εκείνη που καταστρέφει τη φύση είναι το σύστημα του καπιταλισμού και πιο συγκεκριμένα η σύμφυτη με τον καπιταλισμό επιταγή της διαρκούς ανάπτυξης που ωθεί κράτη, κυβερνήσεις και λαούς σε έναν αδιάκοπο αγώνα για μεγέθυνση της οικονομίας, μεγαλύτερη κατανάλωση ενέργειας και υλικών και υποβάθμιση και εξάντληση του φυσικού περιβάλλοντος. Ο Hickel δεν μένει ωστόσο στις διαπιστώσεις και προσπαθεί να αρθρώσει μια εναλλακτική για ένα καλύτερο μέλλον η οποία χαρακτηρίζεται από ένα διαφορετικό σύστημα οργάνωσης των οικονομικών και κοινωνικών σχέσεων και κυρίως από διαφορετικό τρόπο θεώρησης του κόσμου και διαφορετικής ηθικής στάσης: είναι το ιδανικό της αποανάπτυξης που προτείνει την αναδιάρθρωση των οικονομιών σε πλαίσια που δεν θα εκμεταλλεύονται και δε θα απομυζούν τη φύση, δε θα διακινδυνεύουν τις επόμενες γενιές, και δε θα δομούνται σε μοντέλα διαρκούς συσσώρευσης και μεγιστοποίησης κερδών τα οποία πηγαίνουν στις ελίτ. Πρόκειται για ένα βιβλίο βασισμένο σε γερά επιστημονικά δεδομένα τόσο από το χώρο των φυσικών επιστημών όσο και από την ιστορία και την οικονομία, το οποίο πραγματοποιεί μια διάγνωση του παρόντος και αποπειράται ταυτόχρονα να κάνει μια πρόταση για ένα εναλλακτικό μέλλον που θα απελευθερώνει τις κοινωνίες από τα δεσμά ενός οικονομικού μοντέλου που δεν ικανοποιεί τις ανάγκες τους και που διακινδυνεύει την ίδια την ανθρώπινη ύπαρξη.

Οι βιβλιογραφικές προτάσεις αυτές είναι μόνο ενδεικτικές. Ωστόσο, προσφέρουν όλες τους μια συγκεκριμένη προοπτική πάνω στο ανθρώπινο παρόν και το μέλλον, είτε με τις ιστοριογραφικές τους παρατηρήσεις είτε με τις κοινωνιολογικές τους διαγνώσεις είτε με τις οραματικές τους προτάσεις. Και κυρίως όλες τους μας υπενθυμίζουν την ευθραυστότητα αλλά και την ευπλαστότητα του ανθρώπινου εγχειρήματος που ονομάζεται κοινωνία. Έτσι ανακαλύπτουμε την πολυπλοκότητα της ανθρώπινης φύσης και τις πολλαπλές της δυνατότητες, και βρίσκουμε τρόπους για να αναλογιστούμε πάνω στα κρίσιμα ζητήματα που καλούμαστε να αντιμετωπίσουμε. Και αυτό είναι το πιο σπουδαίο πράγμα που μπορούν τέτοια βιβλία να μας προσφέρουν: να μας ανοίξουν τους ορίζοντες, να μας δώσουν εργαλεία για να αναλύσουμε τις δομές των κοινωνιών μας και τα διακυβεύματα των πράξεών μας, να μας παρέχουν ερεθίσματα ώστε να μπορέσουμε να απελευθερωθούμε από τα όποια νοητικά και ιδεολογικά δεσμά στα οποία είμαστε εγκλωβισμένοι (λόγω των συστημάτων και των κοινωνιών στις οποίες ζούμε) και να αρχίσουμε να σκεφτόμαστε εναλλακτικές που θα εξασφαλίσουν την αξιοπρέπεια και την ευημερία όλων των ατόμων και των κοινοτήτων. Σε μια χρονική στιγμή στην οποία κρίνεται η ίδια η ανθρώπινη ύπαρξη και η ηθική αξιοπρέπεια των κοινωνιών μας, εν μέσω γενοκτονιών, πολέμων, ανισοτήτων, περιβαλλοντικής κατάρρευσης και διαρκούς ανασφάλειας, οφείλουμε να γνωρίζουμε τι διακυβεύεται και να συνειδητοποιήσουμε ταυτόχρονα ότι τίποτα δεν είναι δεδομένο και αναγκαίο (όπως θέλουν να μας κάνουν να πιστεύουμε), ότι μπορούμε να διεκδικήσουμε πάντα περισσότερο νόημα, περισσότερη ευτυχία, περισσότερο μέλλον.