Πέδρο Πάραμο: Ο θάνατος δεν υπήρξε ποτέ πιο ζωντανός
Ο Χουάν Ρούλφο πέρασε τα υπόλοιπα 31 χρόνια της ζωής του παραλαμβάνοντας βραβεία, παραδίδοντας διαλέξεις και γράφοντας σενάρια για το σινεμά, αλλά σωπαίνοντας ως συγγραφέας. Η απόσυρσή του από τη συγγραφική διαδικασία προφανώς και συνέδραμε στον ήδη πανίσχυρο θρύλο ενός μυθιστορήματος μοναδικού και πέρα για πέρα ιδιαίτερου. Λες και η μούσα της έμπνευσης δεν επισκέφτηκε απλώς τον Ρούλφο, αλλά του δόθηκε για λίγο καιρό τόσο ολόψυχα και με τόση μανία, που αμέσως μετά τον εγκατέλειψε δια παντός για να αποκατασταθεί η ισορροπία…
O ολίγον εξωτικός κι αινιγματικός τίτλος αυτού του μυθιστορήματος ισοδυναμεί, τρόπον τινά, με την κωδικοποιημένη του ουσία. Ο Πέδρο Πάραμο δεν είναι ένας απλώς κεντρικός ήρωας που λειτουργεί ως πυρήνας γύρω από τον οποίο βολοδέρνουν οι τύχες όλων των υπόλοιπων χαρακτήρων. Ο Πέδρο Πάραμο είναι η κεφαλαιώδης έννοια που συμπυκνώνει και προσωποποιεί όλες τις υπόλοιπες κεφαλαιώδεις έννοιες που υφίσταντο από καταβολής κόσμου. Είναι ο Πατέρας, ο Γιος, Θεός, ο Διάβολος, ο Χρόνος, η Ζωή και ο Θάνατος την ίδια στιγμή, ιδίως μάλιστα ο Θάνατος, αλλά επιτρέψτε μας να επανέλθουμε σε αυτό λίγο αργότερα. Ο Πέδρο Πάραμο είναι μία φιγούρα ταυτοχρόνως μυθική, βιβλική και παγανιστική, καθώς από αυτόν μπαρκάρουν όλες οι ηθικές ναυαρχίδες που ορίζουν τη μοίρα του ανθρώπου και που μπορούμε να φανταστούμε. Προκαλεί και επιφέρει, την αμαρτία, την τιμωρία, τη λύτρωση, την πίστη, την εκδίωξη από την Εδέμ και την αιώνια μεταθανάτια θεϊκή βασιλεία, την ύβρη, τη νέμεση, την κάθαρση, την επανάσταση, την υποταγή, τη δόξα, την ατίμωση, την εξορία και την παλιννόστηση. Ο Πέδρο Πάραμο, στην πραγματικότητα, δεν είναι ο κεντρικός χαρακτήρας του ομότιτλου μυθιστορήματος του Ρούλφο. Δεν είναι, διότι εξαϋλώνεται και αποσυντίθεται, όχι για να εξαφανιστεί και να χαθεί, αλλά επειδή διαχέεται και ενυπάρχει στο χωριό που δυναστεύει και φροντίζει συγχρόνως. Κατοικεί μέσα στους ανθρώπους, στις ψυχές και στον αέρα. Στις εσοχές του χρόνου που καταλήγουν απύθμενες και παντοτινές. Στις προαιώνιες εικόνες που μπλέκονται αξεδιάλυτα με λόγια σοφά, καταραμένα, παρηγορητικά και σατανικά. Στα μουρμουρητά του θανάτου. Πάνω απ’ όλα εκεί.
Δια του λόγου το αληθές, ο αρχικός τίτλος που είχε κατά νου ο Ρούλφο για το συγκεκριμένο μυθιστόρημα ήταν «Τα μουρμουρητά», ο οποίος, αν και λιγότερο πιασάρικος, θα ήταν μάλλον πέρα για πέρα ενδεικτικός για το κλίμα και την ατμόσφαιρα του βιβλίου. Διότι τα πάντα στο «Πέδρο Πάραμο» υφίστανται, θεριεύουν, μεταδίδονται, ξεσπούν, αντέχουν και διαρκούν μέσα από μία εκκωφαντική σιγαλιά ψιθύρων. Υπόκωφες κραυγές που πνίγονται, λόγια που αντί να πετούν, έρπουν μέσα στη σκόνη και βρίσκονται την ίδια στιγμή παντού. Δεν πηγάζουν από κάποιον πομπό, δεν απευθύνονται προς κάποιο δέκτη. Κατακερματίζονται σε ατελείωτα θραύσματα, γιγαντώνονται σε αμέτρητους δείκτες. Ο Ρούλφο, μέσα από τις λέξεις του κατορθώνει να φονεύσει τις λέξεις όπως τις γνωρίζαμε, ως κομμάτι του Λόγου, ως καρτεσιανά εργαλεία που εξηγούν και αναλύουν. Οι λέξεις του Ρούλφο είναι ανεξάρτητες και αυθύπαρκτες. Απλώνουν ένα ημίφως, καλύπτουν ό,τι αγγίξουν με ένα πέπλο. Καλούν σε μία ενσυναίσθηση βαθύτερη που δεν απορρέει ούτε από την κατανόηση ούτε από τη μεταφυσική εμπιστοσύνη. Απορρέει από το αναπόδραστο του βυθίσματος, από την αργή προσγείωση σε έναν αθέατο βυθό.
Σε όλη την παραπάνω περιγραφή των συστατικών στοιχείων του «Πέδρο Πάραμο», σκοπίμως αποφύγαμε οποιαδήποτε μνεία στη γέννηση και κυρίως στον θάνατο. Γιατί σκοπίμως; Γιατί ο θάνατος σε αυτό το μυθιστόρημα δεν έχει καμία σχέση με οποιαδήποτε δοξασία, πεποίθηση, εικόνα ή συναίσθημα είθισται να αποκομίζουμε διαβάζοντας ή ακούγοντας γι’ αυτόν. Ο θάνατος σχετίζεται άμεσα με τον χρόνο και ο χρόνος στο «Πέδρο Πάραμο» δεν κινείται μήτε κυκλικά μήτε ευθύγραμμα. Ο χρόνος στο «Πέδρο Πάραμο» κινείται σε ένα ιδιόρρυθμο κάθετο άξονα. Εκτοξεύει σε ουρανούς και καταβαραθρώνει σε έγκατα, χωρίς να αξιολογεί ηθικά τους χώρους όπου κινείται. Δεν υπόσχεται την πρόοδο της ευθείας πορείας, με ένα όμορφο ορίζοντα να αχνοφαίνεται στο βάθος. Δεν υπόσχεται όμως ούτε τη μακαριότητα του αέναου κύκλου, ο οποίος δεν πρόκειται ποτέ να διαταραχτεί. Ως εκ τούτου, ο θάνατος στο «Πέδρο Πάραμο» υπερνικά το δέος που κατακλύζει τον άνθρωπο μπροστά στην επιθανάτια στιγμή και την αβεβαιότητα για το ποιόν της επερχόμενης αιωνιότητας. Ο θάνατος σε αυτή την ιστορία είναι μία πολλαπλασιαζόμενη στιγμή. Ένα διαθλώμενο παρόν. Ένας καθρέφτης που απεικονίζει ατελείωτα είδωλα. Ο θάνατος δια χειρός Ρούλφο εκφράζεται σχεδόν σαν πλατωνική ιδέα. Είναι η τέλεια ενσάρκωση ενός ιδεατού θανάτου που δεν μπορεί ποτέ να υπάρξει στην πραγματικότητα και τον οποίο οι άνθρωποι κυνηγούν απελπισμένα, όχι για να υποπέσουν στην ανυπαρξία, αλλά για να βρουν τον προορισμό τους απαλλαγμένοι από το βάρος της ύπαρξης. Στην Κομάλα, τον τόπο της ηγεμονίας του Πέδρο Πάραμο, ο θάνατος είναι μια σειρά από αμέτρητα ορθάνοικτα παράθυρα, τοποθετημένα σε σειρά το ένα πίσω από το άλλο.
-Κυκλοφορεί στα ελληνικά από τις εκδόσεις Πατάκη
