Άλλαι Τέχναι

Τα τελευταία χρόνια όλο και περισσότερες εκθέσεις ανά τον κόσμο γίνονται αφορμή για να αποδοθεί στο έργο κάποιων γυναικών η πραγματική καλλιτεχνική του αξία, η οποία επί χρόνια υποβαθμιζόταν σε μικρότερο η μεγαλύτερο βαθμό υπό το πρίσμα της γυναικείας ταυτότητάς τους. Δύο από τις εκθέσεις αυτές είχαν γίνει σχετικά πρόσφατα στο Παρίσι (2019) για να τιμηθούν δύο τέτοιες δημιουργοί. Η ιδέα ήταν απλή: Αρκούσε να απομακρυνθούν τα ονόματά τους από τη σκιά των επιφανών συντρόφων τους, η λάμψη των οποίων υπερκάλυπτε για χρόνια το δικό τους έργο.

Οι δύο αναδρομικές εκθέσεις έγιναν στο μουσείο Orsay και το Centre Pompidou αντίστοιχα και στάθηκαν αφορμή για μια ακόμα συζήτηση πάνω στο θέμα των «Αόρατων» γυναικών στην ιστορία της Τέχνης. Η πρώτη αφορούσε στην ιμπρεσιονίστρια ζωγράφο Berthe Morisot, σημαντική μορφή για το κίνημα του Ιμπρεσσιονισμού, ενώ η δεύτερη αναφερόταν στη μεγαλύτερη μονογραφική έκθεση που αφιερώθηκε ποτέ στη σπουδαία φωτογράφο Dora Maar. Κοινό στοιχείο των δύο, πέρα από τη δύναμη των έργων τους, ήταν ότι το άστρο τους έσβηνε κάτω από την υπερβολική λάμψη των αντίστοιχων, διάσημων συντρόφων τους: Του Eduard Manet και του Pablo Picasso.

Η λέξη Ιμπρεσιονισμός φέρνει συνειρμικά στο νου το όνομα του Eduard Manet και τους πίνακές του που αναπαριστούν το φως σε μια συγκεκριμένη χρονική στιγμή της ημέρας, όπως η ανατολή του ήλιου τη στιγμή που ανεβαίνει πάνω από το λιμάνι της Χάβρης. Το ίδιο όνομα θα έχει τις περισσότερες εμφανίσεις σε μια σχετική αναζήτηση στο διαδίκτυο. Και θα χρειαστεί να ψάξει κανείς πολύ περισσότερο πριν ανακαλύψει το όνομα της Berthe Morissot, ως συνιδρύτριας του Ιμπρεσσιονισμού πλάι στα θρυλικά ονόματα των Monet, Degas, Renoir, Pissaro, Monet, σε κάθε περίπτωση όμως μαζί με το συνοδευτικό «Μούσα» του Eduard Manet. Η Morisot, έχοντας ζωγραφίσει γύρω σους 400 πίνακες στη διάρκεια της ζωής της, αναφερόταν στο πιστοποιητικό θανάτου της ως «ανεπάγγελτη, χήρα του Eugène Manet».

Μεγαλωμένη σε μια αστική οικογένεια του 19ου αιώνα η Morisot παίρνει από μικρή μαθήματα ακουαρέλας και αντίθετα από την αδερφή της που θα εγκαταλείψει τη ζωγραφική αμέσως μόλις παντρευτεί, η Berthe θα βρει στη ζωγραφική την κλίση, το επάγγελμά της. Μαθήτρια του Corot, συχνάζει στο Λούβρο για να κοπιάρει τους μεγάλους μετρ της Αναγέννησης κι εκεί θα γνωρίσει έναν από τους άντρες της ζωής της. Τον Eduard Manet. Η σχέση τους θα γίνει ένα παιχνίδι τόσο συναρπαστικό και αμφιλεγόμενο που θα μπερδέψει αρκετά τους αντίστοιχους βιογράφους τους, λίγα χρόνια αργότερα. Κανένας ζωγράφος δεν ζωγράφισε τόσες φορές το πορτρέτο μιας γυναίκας όσο ο Eduard Manet το πορτρέτο της Berthe. Η μορφή της θα αποτυπωθεί 14 φορές πάνω στον καμβά του. Παράλληλα σαν δάσκαλός της θα κρίνει σκόπιμο να επέμβει σε πίνακές της λίγο πριν εκείνη τους εκθέσει, γεγονός που θα την εξοργίσει, τόσο ώστε θα καταλήξει να παντρευτεί τον Eugène, τον αδερφό του. Διότι αυτός θα την αγαπήσει σαν ζωγράφο, θα στηρίξει την καριέρα της χωρίς κοινωνικούς κομφορισμούς και απαιτήσεις και δεν θα διαμαρτυρηθεί όταν η Μπερτ υπογράφει τα έργα της με το πατρκό της όνομα. Μια από τους πιο καινοτόμους και θαρραλέους καλλιτέχνες του καιρού της, μαζί με τους Monet, Degas, Sisley, Renoir, Pissaro, (τους λεγόμενους «Aνεξάρτητους», αυτούς που σημειωτέον «έτρωγαν πόρτα» απ’ τις επίσημες εκθέσεις, καθώς ο Ιμπρεσσιονισμός σαν κίνημα ανέτρεπε το ζωγραφικό κατεστημένο), αρνούμενη κατηγορηματικά την ακαδημαϊκή τέχνη, η Berthe Morisot ιδρύει μαζί τους τον Ιμπρεσσιονισμό.

Στα 33 χρόνια της τολμάει να εκθέσει τη δουλειά της σε μια πρώτη μεγάλη έκθεση «Ανεξάρτητων» – παρά τη σθεναρή προσπάθεια του μέντορα Manet να την αποτρέψει: Η μόνη γυναίκα ανάμεσα σε 20 ζωγράφους. To κοινό εξοργίζεται. Η Berthe Morisot δεν είναι η ζωγράφος που με τη ραφιναρισμένη πινελιά της απεικονίζει θέματα που «αρμόζουν» στις γυναίκες (μητρότητα, σκηνές απ’ την οικιακή ζωή, γυναίκες με βραδινά φορέματα). Η ζωγραφική της έχει δυναμισμό, πάλλεται όπως το φως που αλλάζει από στιγμή σε στιγμή. Και πώς ήταν δυνατόν άραγε να ζωγραφίζει έτσι, θα αναρωτιόταν κανείς, αφού σαν γυναίκα που ζούσε τον 19ο αιώνα δεν είχε τη δυνατότητα να κινηθεί εκεί όπου, όπως έλεγε κι ο Baudelaire, «διαδραματίζεται η μοντέρνα ζωή», δηλαδή στα καφέ και στη νύχτα με τις πεταλούδες της. Παρά τους περιορισμούς στους οποίους υποβαλλόταν το φύλο της -ένα είδος «γυναικείου lockdown» – η Morisot αποτυπώνει σκηνές εξωτερικών και εσωτερικών χώρων ολοζώντανες, τα χαρακτηριστικά ενσταντανέ που δημιούργησαν την διάσημη “Impression”.

Ο μόνος τρόπος για να συνεχίσει να δουλεύει όπως εκείνη κρίνει σωστό και να υπηρετεί την τέχνη της είναι να αγνοήσει τους πάντες και να αφοσιωθεί στη δουλειά της. Στο εξής η Morisot διατηρεί την επαγγελματική ταυτότητα της ζωγράφου αλλά επιλέγει να δημιουργεί στο περιθώριο, ανεξάρτητη. Eλεύθερη. Η περίπτωσή της δεν ήταν η μόνη, υπήρξαν κι άλλες γυναίκες ζωγράφοι, στη Γαλλία και αλλού, μαθήτριες ή σύντροφοι διάσημων μετρ (οι οποίοι στην πλειοψηφία τους υπήρξαν δυσανεκτικοί με τη γυναικεία δημιουργία) που άφησαν τα δικά τους σημάδια στην τέχνη.

Στην περίπτωση της Dora Maar, το άστρο που πρέπει να απομακρύνουμε για να διακρίνουμε τη λάμψη της είναι ο Pablo Picasso, ο άνθρωπος που σημάδεψε διαπαντός την τέχνη και τον ψυχισμό της. Ο (γνωστός για την κακοποιητική συμπεριφορά του προς τις γυναίκες) Picasso ζωγράφισε επανειλημμένα τη Maar (το ίδιο έκανε άλλωστε με όλες τις ερωμένες του, οι οποίες συχνά συνέπιπταν χρονικά καθώς δε φημιζόταν για την αφοσίωσή του απέναντι στις άφθονες συντρόφους του) ώσπου φιλοτέχνησε την περίφημη «Γυναίκα που κλαίει», πορτρέτο με το οποίο η μορφή της ταυτίστηκε για μεγάλο διάστημα. Η αλήθεια είναι πως για τη Maar μετά τον Picasso ακολούθησε η κατάθλιψη και ο νευρικός κλονισμός. Όμως η Dora Maar ήταν κάτι πολύ περισσότερο από μια καταθλιπτική, κλαίουσα γυναίκα.

Γεννημένη ως Theodora Henriette Markovitch, η Maar κουβαλούσε τη θλίψη σ’ ολόκληρη της ζωή της, απ’ τα παιδικά της χρόνια στην Αργεντινή, ως τα ρεπορτάζ απ’ το Λονδίνο, την Ισπανία και το Παρίσι των Σουρεαλιστών κι ως τα βουνά της Προβηγκίας, εκεί όπου κατέφυγε μετά το χωρισμό της απ’ τον Picasso. Ήταν μια γυναίκα απίστευτα εμπνευσμένη και τολμηρή, η οποία έκανε πράγματα που λίγες γυναίκες της εποχής της θα τολμούσαν. Από τις ακροαριστερές ομάδες όπου συμμετείχε μαζί με άλλες 3-4 γυναίκες (ανάμεσα σε 50 άντρες) μέχρι τους κύκλους των σουρεαλιστών στα παρισινά καφέ, χρειαζόταν κότσια για να πάρει μια γυναίκα το λόγο και να πει αυτά που είχε να πει, εντυπωσιάζοντας τους πάντες με το θάρρος και την αποφασιστικότητά της: Μια γυναίκα που είχε πάρει τη ζωή στα χέρια της.

Φωτογράφος με λαμπρό, καινοτόμο έργο, σχεδιάστρια, ποιήτρια, μυήθηκε στη ζωγραφική απ’ τον Picasso τον οποίο μύησε με τη σειρά της στη φωτογραφία. Η «γυναίκα που κλαίει» είναι αυτή που φωτογράφισε τη Guernica σ’ όλα τα στάδια της δημιουργίας της. Η σχέση της μαζί του διήρκεσε 10 ολόκληρα χρόνια, μέχρι το 1946. Αυτή η ελεύθερη, ευφυής, δημιουργική αλλά και απρόβλεπτη γυναίκα άφησε το δικό της αποτύπωμα στην τέχνη μέσα από την πρωτοποριακή δουλειά της, όμως μετά τον χωρισμό απ΄τον Picasso η προδιάθεση στην κατάθλιψη έγινε νευρικός κλονισμός – ο Β' Παγκόσμιος Πόλεμος βοήθησε κι αυτός στην πνευματική κατάρρευσή της. Μέχρι το τέλος της ζωής της η Dora Maar αποσύρθηκε σ’ έναν δικό της κόσμο.

Ονόματα σαν αυτά των Morisot και Dora Maar δεν χρειάζονται ούτε καν τα επίθετα «ανεξάρτητες», «ασυμβίβαστες» ή «ανυπότακτες» για να προβληθούν. Το έργο τους αρκεί από μόνο του. Και αυτές είναι μόνο δύο περιπτώσεις από τις πολλές «Αόρατες» στην ιστορία της Τέχνης.

Φωτογραφία εξωφύλλου: “Eugene Manet on the island of Wight”, της Berthe Morisot