Βιβλιοθήκη

Η επιβαρυμένη υγεία της, αποτέλεσμα μιας αποτυχημένης επέμβασης, την κάνει να υποφέρει από χρόνιους πόνους στην πλάτη και τα χρήματα που συνοδεύουν το βραβείο θα της δώσουν την ευκαιρία για μια νέα εγχείρηση και την ελπίδα ότι θα μπορέσει να γράψει ξανά. Έχουν περάσει πάνω από από τέσσερα χρόνια που ολοκλήρωσε -με μεγάλη δυσκολία λόγω της σωματικής και συνακόλουθα της ψυχικής της κατάστασης- το τρίτο της μυθιστόρημα “The Milkman” (O γαλατάς), και από τότε δεν ασχολήθηκε ξανά με τη συγγραφή. Ο σωματικός πόνος, το ψυχολογικό στρες που τον συνοδεύει, η επίπονη προσπάθεια να φέρει εις πέρας το μυθιστόρημα, όλα ανταμείφθηκαν όταν το βιβλίο της κέρδισε (αν και αουτσάιντερ) το Booker. Δεν έκρυψε ποτέ πόσο σημαντική υπήρξε αυτή η βράβευση για την ίδια από οικονομική άποψη. Αντίθετα, δήλωσε ανοιχτά ότι θα χρησιμοποιήσει τα χρήματα για να πληρώσει τα χρέη της, ενώ δεν παρέλειψε να ευχαριστήσει την τράπεζα τροφίμων της περιοχής της που της προσέφερε τροφή, μια φιλανθρωπική οργάνωση που της έδωσε ένα χαμηλότοκο δάνειο για να πληρώνει το νοίκι αλλά και τη βρετανική δικαιοσύνη που της έδωσε και πάλι το αναπηρικό της επίδομα που κάποια στιγμή είχε κοπεί.

Πέρα όμως από την ανθρώπινη ιστορία πίσω από τον «Γαλατά», κανείς δεν μπορεί παρά να αναγνωρίσει τη λογοτεχνική αξία αυτού του μυθιστορήματος. Τοποθετημένο χωροχρονικά στο Μπέλφαστ της Βόρειας Ιρλανδίας προς το τέλος της δεκαετίας του '70, στην περίοδο των Ταραχών (αν και ούτε ο χρόνος ούτε ο τόπος ονοματίζονται ευθέως), με πρωταγωνιστές ανθρώπους που φέρουν μόνο τίτλους («ο σχεδόν φίλος», «η πρώτη αδερφή», «η μητέρα») αλλά όχι ονόματα, αφηγείται την ιστορία της «μεσαίας αδερφής», μιας 18χρονης που οδεύει προς την ενηλικίωσή της μέσα σε ένα καθεστώς ωμής και συνεχιζόμενης βίας και απόλυτης κοινωνικής καταπίεσης. Το περιβάλλον μέσα στο οποίο ζει είναι κλειστοφοβικό και ασφυκτικό: από τη μία η βία του κυρίαρχου κράτους που χρησιμοποιείται συστηματικά για να τσακίσει τον αποσχιστικό αγώνα των συμπατριωτών της, από την άλλη η καχυποψία των τελευταίων σε οτιδήποτε θεωρείται αποκλίνουσα συμπεριφορά από τους άγραφους νόμους της κοινότητας. Σε έναν κόσμο που η ατομική ταυτότητα τσαλαπατιέται βάναυσα, βάσει φύλου τοποθετείσαι μάλλον σε μία από τις παρακάτω κατηγορίες: αν είσαι άντρας είσαι ταγμένος μαχητής, υποστηρικτής του αγώνα κι υποψήφιο θύμα δολοφονίας από το κράτος, ενώ αν είσαι γυναίκα η θέση σου είναι να παντρεύεσαι και να παράγεις αγωνιστές, ή να γίνεσαι ερωμένη τους. Δε σου ανήκει λοιπόν τίποτε, ούτε καν ο εαυτός σου κι αν τολμήσεις να βγεις έξω από τη σαφώς οριοθετημένη περιοχή του αποδεκτού, είσαι στην καλύτερη περίπτωση γραφικός και στην χειρότερη προδότης ή χαφιές.

Γραφική κι επικίνδυνη μοιάζει και η κεντρική ηρωίδα, η «μεσαία αδερφή», που έχει την «κακή» συνήθεια να διαβάζει περπατώντας μυθιστορήματα του 19ου αιώνα, πιθανόν σε μια προσπάθειά της να ζει νοερά σε έναν άλλον κόσμο, μακριά από τις πολιτικές αναταραχές που την περιβάλλουν. Ώσπου κάποια μέρα τραβάει την προσοχή του «Γαλατά» ενός σημαντικού προσώπου στον αποσχιστικό αγώνα που, αν και παντρεμένος, αρχίζει να την παρενοχλεί διεκδικώντας το ερωτικό ενδιαφέρον της. Οι ισορροπίες τότε αλλάζουν κι η κοινότητα αποδέχεται αμήχανα τη νέα αυτή πληροφορία για τη «μεσαία αδερφή», εμπλουτίζοντάς την με κουτσομπολιά και εικασίες, αφού από την πλευρά της νεαρής κοπέλας δεν υπάρχει ούτε διάψευση αλλά ούτε και επιβεβαίωση της μεταξύ τους σχέσης. Ο κλοιός που σιγά-σιγά σφίγγει γύρω της, οι πιέσεις που της ασκούνται από το οικογενειακό και κοινωνικό της περιβάλλον, η τυφλή βία που «παίζει» στο background σαν χαλασμένος δίσκος δημιουργούν στον αναγνώστη αίσθηση ασφυξίας και ενίοτε απελπισίας. Υπάρχει, όμως, κάτι που σώζει την παρτίδα κι αυτό είναι η αστεία πλευρά ακόμη και των πιο τραγικών καταστάσεων. Αν το κυρίως πιάτο στο μενού είναι η κρατική καταστολή, οι δολοφονίες, ο παραλογισμός, ο μισογυνισμός και η απαίτηση για υπακοή στο κοινωνικά αποδεκτό, η γαρνιτούρα κι αυτό που φέρνει την ισορροπία και την αναγνωστική απόλαυση είναι το χιούμορ: βιτριολικό, ισοπεδωτικό, συχνά πικρόχολο, σε κάνει χαμογελάς ακόμη και με τα πιο τραγικά γεγονότα.

Η γλώσσα της Burns, χειμαρρώδης, συναρπαστική, κατακλυσμιαία, αντανακλάει αποτελεσματικά τον εσωτερικό μονόλογο της νεαρής κοπέλας που κλωθογυρνάει στο μυαλό της τα ίδια και τα ίδια προβλήματα, τη συνεχώς αυξανόμενη αγωνία της, το φόβο της για τις σχέσεις της με τους γύρω της και την αμφιβολία της για το ποια είναι η θέση της στον κόσμο. Γιατί, τί θέση μπορεί να έχει στο βίαιο περιβάλλον όπου ζει, ένας άνθρωπος σαν αυτή, που ξέρει να αναγνωρίζει χίλια χρώματα σε ένα ηλιοβασίλεμα, όταν όλοι περιμένουν την επιβεβαίωση ότι ο ουρανός είναι απλά γαλάζιος και δεν μπορεί να είναι οποιοδήποτε άλλο χρώμα; Κατά κάποιο τρόπο ο «Γαλατάς» δεν έχει δυνατή πλοκή, είναι σαφώς ένα βιβλίο όπου λίγα πράγματα συμβαίνουν στις πεντακόσιες και πλέον σελίδες του – ενδεικτικό είναι το γεγονός ότι μαθαίνεις τι απέγινε ο «Γαλατάς» από τις πρώτες κιόλας παραγράφους του. Ωστόσο, είναι αυτός ο εσωτερικός μονόλογος, το «καθρέφτισμα» της προσπάθειας της ηρωίδας να είναι αυθεντικά παρούσα στη ζωή της, δίχως να ακολουθεί τυφλά τις υποδείξεις των άλλων, που κάνει το βιβλίο αυτό τόσο ελκυστικό και τόσο δύσκολο να το αφήσεις από τα χέρια σου. Οι περίπλοκες, μακρόσυρτες προτάσεις και οι παράγραφοι που μπορεί να «πιάνουν» και ολόκληρη σελίδα δεν έχουν πια τόση σημασία, αφού ο αναγνώστης αφήνεται στη γοητεία του να «συγκατοικείς» τρόπον τινά στο μυαλό και στην ψυχή ενός άλλου – και μάλιστα ενός άλλου που αντιστέκεται, ελπίζει και επιμένει.

Πραγματικά αξιοσημείωτος στο βιβλίο της Anna Burns είναι ο τρόπος που υπογραμμίζει τη σημασία των μικρών επαναστάσεων της καθημερινότητας, η βεβαιότητα που πηγάζει από τις σελίδες του ότι ακόμη κι αν δεν μπορείς να αλλάξεις τον κόσμο γύρω σου μπορείς να κρατηθείς σταθερός απέναντί του, ριζωμένος στις αξίες και τις επιλογές σου, σε συμφωνία με το εσώτερο είναι σου, αμέτοχος στη βία και την ανθρωποφαγία, συμπονετικός απέναντι σε κάθε τι ανθρώπινο και ελεύθερος ακόμη και σε καταστάσεις ανελευθερίας. Αυτός είναι ο δρόμος της ηρωίδας της που περνά δια πυρός και σιδήρου, αλλά τελικά, έστω και με απώλειες καταφέρνει να σώσει το πολυτιμότερο, δηλαδή τον εαυτό της.

• H Anna Burns γεννήθηκε στο Μπέλφαστ της Β. Ιρλανδίας το 1962.
• Είναι η πρώτη φορά που συγγραφέας από τη Β. Ιρλανδία υπήρξε υποψήφιος για το Man Booker.
• «Ο γαλατάς» είναι το τρίτο μυθιστόρημά της.