Άλλαι Τέχναι

Το “Citizen Kane” (1941) αποτελεί την πρώτη κινηματογραφική σκηνοθετική απόπειρα του Orson Welles, ο οποίος πέρα από τον πρωταγωνιστικό ρόλο ανέλαβε επίσης χρέη παραγωγού και συνυπόγραψε το σενάριο με τον Herman J. Mankiewitz. Το καστ των ηθοποιών πλαισίωσε μια πλειάδα συνεργατών του Welles από το περίφημο Mercury Theatre (Joseph Cotten, Dorothy Comingore, Everette Sloane, George Coulouris κ.α.), έναν θίασο που ανέβαζε θεατρικές και ραδιοφωνικές παραστάσεις υπό την καλλιτεχνική επιμέλεια του ίδιου του Welles. Μία από τις πιο γνωστές ραδιοφωνικές παραγωγές του Mercury Theatre υπήρξε και η περίφημη απαγγελία του “The War of the Worlds” («Ο πόλεμος των κόσμων») του H. G. Wells από τον Orson Welles που ξεσήκωσε την Αμερική στο πόδι, καθώς αρκετοί ήταν εκείνοι που πίστεψαν ότι πραγματικά δέχονταν επίθεση από εξωγήινους.

Η ταινία ξεκινάει με πρώτο πλάνο μια τεράστια αποτρεπτική πινακίδα «NO TRESSPASSING». Σιγά σιγά η κάμερα κινείται προς τα πάνω και στο πλάνο ξεπροβάλλουν τα σιδερένια κάγκελα μιας μεγάλης πύλης. Η κάμερα απομακρύνεται και στο βάθος, πίσω από την πύλη, στην κορυφή της οποίας φιγουράρει το γράμμα K, βλέπουμε να διακρίνεται, πίσω από πυκνή ομίχλη, μια επιβλητική έπαυλη. Ακολουθούν πλάνα εγκατάλειψης και στη συνέχεια γινόμαστε μάρτυρες του θανάτου ενός άνδρα που ξεψυχά ξεστομίζοντας μια ακατανόητη λέξη: rosebud (ροδανθός). Από τα χέρια του πέφτει και διαλύεται στο πάτωμα μια γυάλινη χιονόμπαλα.

Όπως μαθαίνουμε στη συνέχεια, μέσα από ένα ενθουσιώδες έκτακτο δελτίο ειδήσεων, ο άνδρας που μόλις είδαμε να αφήνει την τελευταία του πνοή ήταν ο Αμερικανός μεγιστάνας των μέσων μαζικής ενημέρωσης, Charles Fosters Kane. Το κτίριο που ξεπρόβαλε μέσα από την ομίχλη ήταν η έπαυλη Xanadu (Ζάναντου) που πήρε το όνομά της από το καλοκαιρινό ανάκτορο του Μογγόλου αυτοκράτορα της Κίνας, Kublai Khan, πρωταγωνιστή του ομώνυμου ποιήματος του 18ου αιώνα που έγραψε ο Ρομαντικός Άγγλος ποιητής Samuel Coleridge.

Αμέσως μετά την είδηση του θανάτου του, ξεκινά ένα δημοσιογραφικό κυνήγι θησαυρού που στόχο έχει να αποκωδικοποιήσει τον γρίφο της ζωής του μεγαλοεκδότη, που πέρασε τα τελευταία χρόνια απομονωμένος στο τεράστιο παλάτι-μαυσωλείο που έχτισε για να στεγάσει τον έρωτά του με τη δεύτερη γυναίκα του. Κλειδί για την αποκωδικοποίηση του γρίφου φέρεται να είναι η λέξη που είπε λίγο πριν πεθάνει. Ο δημοσιογράφος Jerry Thompson καλείται να ξεδιπλώσει το κουβάρι της ζωής του Kane και να μας δείξει ποιος ήταν πραγματικά ο άνθρωπος πίσω από τον μύθο.

Η πλοκή ακολουθεί τη μορφή ενός παζλ, που καλούμαστε να συμπληρώσουμε μαζί με τον δημοσιογράφο. Το σενάριο, που συνυπόγραψε ο Orson Welles με τον Herman J. Mankiewitz, είναι αριστουργηματικό. Κινείται με εξαιρετική άνεση μπρος και πίσω στον χρόνο, παρουσιάζοντας εικόνες του ήρωα μέσα από ποικίλες οπτικές γωνίες (συνεντεύξεις με πρόσωπα εν ζωή, προσωπικά ημερολόγια, δημοσιογραφικές μαρτυρίες). Μπορεί τα γεγονότα αυτά να μην παρουσιάζονται με χρονολογική σειρά, η τοποθέτησή τους, ωστόσο, μέσα στον χωροχρόνο της ταινίας γίνεται με χειρουργική ακρίβεια. Με αυτόν τον τρόπο, ο θεατής δεν είναι πια παθητικός δέκτης αλλά καλείται κι ο ίδιος να μπει στο παιχνίδι της αποκρυπτογράφησης του ήρωα. 

Στο επίκεντρο αυτής της αναζήτησης βρίσκεται η λέξη “rosebud”, ένα από τα πιο εμβληματικά σύμβολα του κινηματογράφου. Μαζί με τον εξίσου αινιγματικό μαύρο μονόλιθο που βρίσκεται στο κέντρο του “Space Odyssey: 2001” του Stanley Kubrick αποτελούν δύο από τους πιο δημοφιλείς κινηματογραφικούς γρίφους για τους οποίους έχουν ξοδευτεί τόνοι μελανιού. Αν και προς το τέλος της ταινίας επιχειρείται αμυδρά μια ερμηνεία της λέξης, αξίζει να σταθούμε στα λόγια του μπάτλερ του Xanadu, που σε ερώτηση του δημοσιογράφου για το αν γνωρίζει τι μπορεί να σήμαινε το “rosebud” για τον Kane, εκείνος απάντησε το εξής:

Πέρα από το σενάριο, η ταινία έμεινε στην ιστορία και για τις τεχνικές κινηματογράφησης, τις οποίες επιμελήθηκε ο Gregg Toland, υπό την επιτήρηση και έγκριση πάντα του Orson Welles. Παρόλο που οι τεχνικές που χρησιμοποιήθηκαν δεν ήταν καινούριες, η εφαρμογή τους υπήρξε τόσο ξεχωριστή, που προσέδωσαν μια ιδιαίτερη πινελιά στην ταινία. Κάποια από τα οπτικά χαρακτηριστικά που έκαναν την ταινία να ξεχωρίζει ήταν τα παιχνίδια με τον φωτισμό και την προοπτική, η χρήση αρχιτεκτονικών στοιχείων (χαμηλά ή πολύ ψηλά ταβάνια, τεράστια δωμάτια με διακριτές γραμμές κ.α.), εστιασμένες ζώνες βάθους και χαρακτηριστικές γωνίες λήψης του θέματος από κάτω προς τα πάνω. Ο Orson Welles υπήρξε θαυμαστής και μελετητής των γερμανικών εξπρεσιονιστικών ταινιών και αυτό γίνεται εμφανές και στις τεχνικές φωτογραφίας που εφάρμοσε στον “Citizen Kane”. Ωστόσο, κατάφερε αυτό που πολλοί λίγοι δημιουργοί κατορθώνουν, να τους προσδώσει τη δική του αισθητική και να δημιουργήσει κάτι ιδιόμορφο και χαρακτηριστικό του ταλέντου του.

Το “Citizen Kane” είναι ο θρίαμβος του Welles και έτσι, είναι αδύνατο να το μελετήσουμε χωρίς να συμπεριλάβουμε στην εξίσωση και την προσωπικότητα του δημιουργού του. Ομολογουμένως, ο Orson Welles δεν ήταν ένας άνθρωπος με τον οποίο μπορούσε κανείς εύκολα να συνεργαστεί. Ήταν ένα παιδί-ιδιοφυία που είχε την απαίτηση να γίνονται όλα σύμφωνα με τις επιθυμίες του και αργότερα έγινε ένας άνδρας με ένα πολύ συγκεκριμένο καλλιτεχνικό όραμα, ο οποίος αρνούνταν πεισματικά να ενδώσει στις επιθυμίες των άλλων. Δεν διέθετε, με άλλα λόγια, αυτό που απαιτούσε το Hollywood, μια προσωπικότητα εύπλαστη και πειθήνια, έτοιμη να ακολουθήσει τις εντολές των χολιγουντιανών στούντιο. Γι’ αυτό και αποξενώθηκε από το σύστημα, παρά το αδιαμφισβήτητο ταλέντο του και την τεράστια αποδοχή που γνώρισε το “Citizen Kane”. Δυστυχώς, αν και μας χάρισε κι άλλα αριστουργήματα, με προσωπικό του αγώνα και κόστος, ο ίδιος ποτέ δεν εξαργύρωσε ουσιαστικά την επιτυχία του “Citizen Kane”. Έστω κι έτσι, όμως, η επιμονή του να ολοκληρώσει την παραγωγή της ταινίας με τους δικούς του όρους μας χάρισε αυτό το αειθαλές αριστούργημα.

Citizen Kane, του Orson Welles
Είδος: Δράμα, Μυστήριο
Διάρκεια: 119’