Βιβλιοθήκη

Μια κλασική, παραδοσιακή αφήγηση για τον τρόπο που η οικονομική ανάπτυξη της Δύσης βασίστηκε στην εκμετάλλευση των φυσικών πόρων και στην εξάντληση ή την καταστροφή τους. Αυτό είναι το επιμύθιο του μυθιστορήματος «Άνθρωποι του δάσους» της Ann Proulx (Άννυ Πρου), ενός μυθιστορήματος που δίκαια χαρακτηρίζεται μυθιστόρημα οικολογίας. Πηγαίνοντας πίσω στο χρόνο, στις απαρχές της εποχής της νεωτερικότητας, με την ανάπτυξη του καπιταλιστικού μοντέλου, η συγγραφέας εξετάζει τη σχέση ανθρώπου και δάσους στον κατακτημένο από λευκούς Νέο Κόσμο, στη Βόρεια Αμερική.

Όποιος ή όποια αναζητά ένα ανάγνωσμα που να παραπέμπει στην εποχή της κλασικής λογοτεχνίας και των εκτενών ιστοριών και των παραδοσιακών αφηγηματικών τεχνικών, αλλά που ταυτόχρονα να μιλάει εμπεριστατωμένα για ένα από τα πλέον σημαντικά και φλέγοντα ζητήματα της ανθρωπότητας, αυτό της περιβαλλοντικής καταστροφής, τότε δεν έχει παρά να στραφεί στους «Ανθρώπους του δάσους» της Αμερικανίδας Άννυ Πρου. Η συγγραφέας αφηγείται ουσιαστικά την ιστορία δύο οικογενειών στο Νέο Κόσμο της Βόρειας Αμερικής, ακολουθώντας τη δομή γενεαλογίας. Ξεκινώντας από τους δύο «πατριάρχες», τον Σελ και τον Ντικέ, δύο απόκληρους που έφτασαν από τη Γαλλία στον Καναδά προσπαθώντας να φτιάξουν μια κάπως καλύτερη ζωή, η Πρου παρακολουθεί την εξέλιξη δύο διαφορετικών γενεαλογικών δέντρων από τα τέλη του 17ου αιώνα μέχρι και σήμερα. Μέσα από αυτά τα δύο γενεαλογικά δέντρα, η συγγραφέας επιδιώκει να χαρτογραφήσει την ιστορία της Βόρειας Αμερικής, με κεντρικό σημείο αναφοράς την ενασχόληση των δύο αυτών οικογενειών με το δάσος (από δύο εντελώς διαφορετικές πλευρές). Κατ’ αυτό τον τρόπο, η Πρου διαπραγματεύεται διάφορα θέματα: την οικονομική ανάπτυξη της Βόρειας Αμερικής και την ανάδυση ενός συγκεκριμένου επιχειρηματικού πνεύματος, τη γενοκτονία και την εκμετάλλευση των αυτόχθονων πληθυσμών από τους λευκούς αποίκους, την διαρκή υποβάθμιση και καταστροφή του δασικού οικοσυστήματος, την εύθραυστη -σχεδόν μη αναστρέψιμη- κατάσταση του περιβάλλοντος σήμερα …

Ο πυρήνας του μυθιστορήματος της Πρου είναι κατά τη γνώμη μου μια μελέτη του καπιταλιστικού πνεύματος και του τρόπου που αυτό το πνεύμα -συστατικό της αμερικανικής νοοτροπίας και κεντρικό χαρακτηριστικό του δυτικού τρόπου ζωής- επιδρά πάνω στο φυσικό περιβάλλον. Η συγγραφέας μας ταξιδεύει στις απαρχές της νεωτερικότητας, στα τέλη του 17ου αιώνα, όταν οι άποικοι από την Ευρώπη κατακλύζουν τη Βόρεια Αμερική και αρχίζουν να συνειδητοποιούν τις τεράστιες δυνατότητες οικονομικής ανάπτυξης που τους δίνουν τα δάση του Νέου Κόσμου. Ταυτόχρονα, εκείνη την εποχή το καπιταλιστικό πνεύμα βρίσκεται σε μια πορεία ραγδαίας ανόδου, με τις αξίες της ανάπτυξης, της αναζήτησης του κέρδους, της εκμετάλλευσης κάθε διαθέσιμου πόρου, να δίνουν τον τόνο στην οικονομική δραστηριότητα. Έτσι, όπως το περιγράφει η Πρου στη διαχρονία του, το οικονομικό μοντέλο και η νοοτροπία του καπιταλιστικού συστήματος (που αγιοποιεί την παραγωγικότητα και τις προοπτικές αέναου κέρδους και τοποθετεί τον επιχειρηματία στην κορυφή της ανθρωπολογικής ιεραρχίας, καθώς αυτός είναι που πραγματώνει το ιδεώδες του ανθρώπου ως κυριάρχου επί της γης) τροφοδοτούν μια τάση διαρκούς και άνευ όρων απομύζησης των φυσικών πόρων του δάσους (μέσω της υλοτόμησης κυρίως), η οποία ναι μεν συντηρεί τα υψηλά επίπεδα διαβίωσης του δυτικού ανθρώπου αλλά οδηγεί με απόλυτη βεβαιότητα στη συρρίκνωση και την τελική κατάρρευση των πλέον πολύτιμων οικοσυστημάτων του πλανήτη. Ταυτόχρονα –και αυτό είναι κάτι που η συγγραφέας τονίζει επίσης πολύ– το καπιταλιστικό αυτό πνεύμα που εδραιώθηκε στην Αμερική, με τους όρους της διαρκούς κερδοφορίας που έχει θέσει, διευκολύνει και νομιμοποιεί την ίδια την εκρίζωση των γηγενών πληθυσμών από τους τόπους και την εξόντωσή τους. Αποτέλεσμα αυτής της νέας οργάνωσης της ζωής υπήρξε όχι μόνο η κατακόρυφη μείωση του πληθυσμού των αυτοχθόνων αλλά και η σταδιακή αφομοίωση όσων επέζησαν στο δυτικό τρόπο ζωής. Συνέπεια αυτού ήταν και η απώλεια μιας εντελώς διαφορετικής κουλτούρας και ενός εντελώς διαφορετικού τρόπου σύνδεσης με τον ίδιο τον φυσικό κόσμο. Γιατί, σε όλο της το μυθιστόρημα η συγγραφέας υπογραμμίζει τη εκ διαμέτρου αντίθετη νοοτροπία και διαβίωση των Ινδιάνων, οι οποίοι είναι σαφώς πιο κοντά με τη φύση και έχουν εγγεγραμμένο μέσα στον πολιτισμό τους τον σεβασμό προς τις φυσικές δυνάμεις και την τάξη. Κι αυτή η μεγάλη απώλεια είναι αξιοσημείωτη διότι είναι κι αυτό ένα πλήγμα στην ίδια την οικολογική συνείδηση της ανθρωπότητας. Άλλωστε, δεν είναι τυχαίο πως η Πρου τονίζει ότι ένα κομμάτι του αγώνα για την προστασία του περιβάλλοντος στην Αμερική του σήμερα οφείλεται στους αγώνες που δίνουν οι αυτόχθονες που έχουν διατηρήσει τη μνήμη αυτής της άλλης ζωής της φυλής τους. Εάν λοιπόν θέλαμε να περιγράψουμε με λίγα λόγια το βασικό (κατά τη γνώμη μου) μήνυμα των «Ανθρώπων του δάσους», θα λέγαμε το εξής: η ιστορική εξέλιξη και ανθεκτικότητα του πνεύματος του καπιταλισμού, με τη νομιμοποίηση των αξιών της εκμετάλλευσης και της κερδοσκοπικής δραστηριότητας, συντρίβει όχι μόνο το ίδιο το φυσικό περιβάλλον αλλά και τους τρόπους ζωής που είχαν αναπτυχθεί ώστε να συμβιώνουν αρμονικά με αυτό. Και γι’ αυτό το μέλλον, φαντάζει εύθραυστο και δυσοίωνο.

Ως προς το κομμάτι της μορφής του μυθιστορήματος, θα έλεγα ότι αυτή εντάσσεται σε μια πιο παραδοσιακή γραφή. Η αναγνωστική αίσθησή μου ήταν ότι πρόκειται για ένα αρκετά κλασικό και συμβατικό μυθιστόρημα, αφηγημένο από μια αποστασιοποιημένη φωνή-οπτική (παντογνώστη). Όπως αναφέρθηκε και προηγουμένως, η Πρου επιλέγει το αφηγηματικό εργαλείο της γενεαλογίας, θέτοντας ως στόχο της να πει μια ιστορία που χαρτογραφεί ολόκληρες γενιές. Κι αν αυτό το «όχημα» βοηθά τη συγγραφέα να έχει μια πανοραμική εποπτεία της ιστορίας και να καλύπτει ένα εκτενέστατο χρονολογικό (αλλά και κοινωνιολογικό) εύρος, ταυτόχρονα η προσωπική μου αίσθηση είναι ότι αφαιρεί κάτι από τη συναισθηματική εμπλοκή του αναγνώστη με τα πρόσωπα και την πλοκή. Ωστόσο, θα αναγνωρίσω ότι αυτή η αποστασιοποιημένη αφήγηση τουλάχιστον προσδίδει κάτι στις αξιώσεις που προβάλλει το ίδιο το μυθιστόρημα να προσληφθεί ως φορέας μιας αντικειμενικής αλήθειας που προκύπτει από τη λεπτομερή και αντικειμενική θέαση αιώνων προσωπικών μικροϊστοριών.

Κλείνοντας, θέλω να υπογραμμίσω το γεγονός ότι το μυθιστόρημα «Άνθρωποι του δάσους» είναι από εκείνα τα έργα που προσφέρουν την εικόνα μιας σκληρής αλήθειας πάνω στα έργα των ανθρώπων και στις επιπτώσεις τους πάνω στον πλανήτη. Ως εκ τούτου, είναι ένα έργο επίκαιρο σε αυτούς τους καιρούς της οικολογικής κρίσης. Και για όσους έχουν μια μεγαλύτερη προτίμηση στα κλασικά, εκτενέστερα και παραδοσιακού τύπου αφηγηματικά έργα, νομίζω πως στο έργο της Άννυς Πρου θα βρουν έναν ωραίο αναγνωστικό «σύντροφο».